Mieczysław Surzyński urodził się 22 grudnia 1866 roku w Środzie Wielkopolskiej (Poznańskie). Naukę muzyki rozpoczął w 1872 roku pod kierunkiem swojego ojca. Po śmierci ojca w 1876 roku, Surzyński wstąpił do gimnazjum w Chełmie, skierowany tam przez starszego brata Józefa, słynnego później muzyka i muzykologa, zasłużonego w dziedzinie badania starej muzyki polskiej oraz kompozytora muzyki kościelnej.

Po skończeniu gimnazjum, Surzyński wstąpił w 1885 roku do konserwatorium w Berlinie. W Berlinie kształcił się w dziedzinie teorii i kompozycji, gry fortepianowej oraz gry na organach (u Dienela). W roku 1887 przeniósł się do konserwatorium w Lipsku, gdzie studiował pod kierunkiem słynnych pedagogów – Jadassohna, Homeyera i Cocciusa. Homeyerowi zadedykował Surzyński swoją sonatę organową op. 34. W Lipsku stworzył Surzyński szereg kompozycji, głównie na fortepian, drukowanych w Lipsku w renomowanych wydawnictwach – Kistner & Siegel oraz Leuckart. W trakcie studiów w Lipsku miał Surzyński zawrzeć znajomość z Griegiem i Brahmsem.

Po ukończeniu studiów w Lipsku w 1890 roku Surzyński powrócił do Polski, do Poznania. Na jego dalsze losy wywarł w dużej mierze wpływ wspomnianego już brata, Józefa Surzyńskiego. Józef Surzyński zaangażowany był wtedy silnie w badania naukowe odkrytych dzieł starej muzyki polskiej, działał też intensywnie jako kompozytor na polu muzyki kościelnej, kształtowanej według tzw. reguł cecyliańskich, zgodnie z założeniami ustanowionymi przez Szkołę Muzyki Kościelnej w Regensburgu. Kierował też chórem katedralnym w Poznaniu. Za jego namową Mieczysław Surzyński udał się do Regensburga w celu zapoznania się z tamtejszym centrum muzyki kościelnej. Do planowanego objęcia przez Surzyńskiego kierownictwa chóru katedry poznańskiej nie doszło.

Surzyński osiedlił się w 1891 roku w Libawie, następnie przeniósł się do Petersburga, gdzie objął kierownictwo organizacją chóru i muzyki kościelnej w katolickiej polskiej katedrze metropolitalnej. W Petersburgu skomponował wiele utworów, głównie chóralnych i organowych. Na początku XX wieku przeniósł się Surzyński do Saratowa, gdzie był profesorem fortepianu oraz teorii. Po trzech latach spędzonych w Saratowie objął kierownictwo chóru w kościele św. Aleksandra w Kijowie.

W marcu 1904 roku przeniósł się Surzyński do Warszawy. W Warszawie został kierownkiem chóru Filharmonii, w roku 1906 objął klasę organów w Konserwatorium oraz w 1909 roku klasę kontrapunktu. Został też organistą w warszawskiej Katedrze św. Jana Chrzciciela. W Warszawie stworzył też Surzyński szereg znaczących dzieł chóralnych, fortepianowych i organowych. Występował też z koncertami organowymi w warszawskiej Filharmonii.

Surzyński słynny był jako improwizator. Według informacji zawartych we wspomnieniach pośmiertnych, w Petersburgu odbył (data nie została jeszcze ustalona) w Peterskirche, pod przewodnictwem Hugo Riemanna z Lipska międzynarodowy konkurs improwizacji, przy udziale siedmiu wybitnych organistów europejskich, na którym pierwszą nagrodę zdobył Surzyński.

W 1915 roku, w trakcie I wojny światowej, został Surzyński przesiedlony do Rosji jako jeniec cywilny. Po ci꿯ich przejściach osobistych w czasie rewolucji powrócił do Polski w 1921 roku. Zmarł przedwcześnie 11 września 1924 roku. Do końca życia cieszył się sławą najwybitniejszego polskiego kompozytora muzyki organowej oraz wirtuoza organowego.

Dzieła organowe Surzyńskiego znajdowały wysoką ocenę we współczesnym świecie muzycznym. W jego kompozycjach na ten instrument zaobserwować można różne style i kierunki. Duża część jego twórczości organowej związana jest z tzw. kierunkiem cecyliańskim, zakładającym tworzenie kompozycji według reguł formalnych ustalonych w kręgu założonej w 1874 roku Szkoły Muzyki Kościelnej w Regensburgu. Kompozycje w duchu cecyliańskim tworzone były głównie z myślą o ich praktycznym wykorzystaniu w liturgii. Reguły cecyliańskie, dość surowe nakazywały m.in. trzymanie się diatoniki w prowadzeniu melodii, ograniczone stosowanie bardziej wyrafinowanych środków harmonicznych, ostrożne podejście do chromatyki. Dodatkowo należało przestrzegać reguł przystosowania kompozycji do średnich umiejętności wykonawczych organisty, oraz tworzenia utworów o niewielkich rozmiarach, nadających się do zastosowania w charakterze użytkowej muzyki liturgicznej. Reguły cecyliańskie w odniesieniu do kompozycji organowych wynikały z transpozycji cech muzyki wokalnej XV- i XVI wiecznej na grunt muzyki organowej.

Duża część organowej twórczości Surzyńskiego należy do kierunku cecyliańskiego. Surzyński opublikował w 90-tych latach XIX wieku „55 łatwych preludji na organy” op. 20 oraz „Tria na organy” op. 21. „Preludia” przeznaczone są do użytku kościelnego „Tria” napisane zostały jako ćwiczenia dla organistów, z głównym przeznaczeniem do nauki organów. Surzyński był również, wspólnie z Henrykiem Makowskim, autorem „Szkoły na organy”, wydanej ok. roku 1904. Z innych kompozycji o charakterze użytkowym wymienić można ppublikowane w 1925 roku „XX preludji na organy lub fisharmonium” op. 41 oraz wiele mniejszych tworów publikowanych w różnych zbiorach razem z kompozycjami braci – Józefa i Stefana Surzyńskich. Główny zbiór kompozycji użytkowych stanowi wydany w 1909 roku „Rok w pieśni kościelnej” op. 42. Zbiór obejmuje 5 zeszytów zawierających większe utwory oparte na polskich pieśniach kościelnych. Każdy z zeszytów zawiera opracowania pieśni związanych z określoną porą roku kościelnego.

O skali możłiwości kompozytorskich Surzyńskiego świadczą utwory koncertowe. Widoczne jest, przynajmniej w niektórych z nich, odzwierciedlenie ówczesnych prądów europejskich. W „Chaconne” op. 14 widoczne jest, charakterystyczne m.in. dla Maxa Regera i wielu późniejszych kompozytortów niemieckich, kształtowanie formy na wzór barokowy. W „Fantaisie pour orgue” op. 30, utworze pod wieloma względami oryginalnym, widoczny jest wpływ symfoniki późnoromantycznej. „Sonate en re mineur” op. 34 opiera się na wzorcach klasycznych.

Ważną kompozycją jest „Choral varie” op. 50, stanowiący cykl wariacyjny oparty na melodii postnej pieśni kościelnej „Jezu Chryste, Panie miły”. Oryginalne i dające świadectwo o talencie Surzyńskiego są „Improvisations pour orgue” op. 36 – cykl 10 utworów o różnym charakterze, stanowiący pokaz umiejętności kompozytorskich Surzyńskiego w dziedzinie form właściwych dla muzyki romantycznej.

Dużą popularność zdobyła kompozycja „Improvisationen fur Orgel uber ein altes polnishes Kirchenlied” op. 38 – cykl efektownych wariacji na temat polskiej pieśni kościelnej „Święty Boże”. Kompozycją o podobnym charakterze, chociaż pomyślaną w sposób mniej wirtuozowski są wariacje na temat pieśni kościelnej „Kto się w opiekę”, rozpowszechnione w znanym zbiorze Otto Gaussa „Orgelkompositionen aus alter und neuer Zeit” wydanym w 1910 roku i rozpowszechnionym w całej Europie.

Mieczysław Surzyński jest autorem „Koncertu organowego z towarzyszeniem orkiestry” op. 35. Koncert ten, powstały w 1904 lub 1905 roku wykonywany był kilkakrotnie w Filharmonii Warszawskiej. Wiadomo było od dawna o istnieniu tego utworu, chociaż jego rękopis uważano za zaginiony. W 1990 roku został on powtórnie odnaleziony w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu przez Jerzego Gołosa.

Surzyński tworzył głównie w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Na jego rozwoju twórczym zaciążyły w sposób silny niekorzystne warunki, w jakich znalazł się od momentu wybuchu I wojny światowej oraz wczesna śmierć. Jego kompozycje stanowią znaczący wkład w organową literaturę europejską.

Feliks Nowowiejski urodził się 7 lutego 1877 roku na Warmii, w Barczewie (Wartembork) koło Olsztyna. Mając dziesięć lat rozpoczął naukę muzyki w Szkole Muzycznej, w Świętej Lipce na Warmii. W 1898 roku podjął studia w Konserwatorium Sterna w Berlinie. Studia te trwały krótko, lecz w trakcie ich zdobył Nowowiejski pierwszą nagrodę na konkursie „The British Musician” w Londynie, za marsz „Pod sztandarem pokoju” (utrzymany do dzisiaj w repertuarze światowych orkiestr wojskowych). Nowowiejski rozwinął w Berlinie działalność także jako dyrygent chóru w kościele św. Jadwigi oraz jako organista.

W październiku 1898 roku objął Nowowiejski posadę organisty w katedrze w Olsztynie. W styczniu 1900 roku udał się na studia do Szkoły Muzyki Kościelnej w Ratyzbonie. Studia te trwały do kwietnia 1900 roku. Po powrocie do Olsztyna Nowowiejski wymówił pracę organisty i wyjechał powtórnie do Berlina, prawdopodobnie na przełomie lat 1900/1901. Po złożeniu utworu próbnego został przyjęty do klasy słynnego Maxa Brucha w Szkole Mistrzów przy Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. W trakcie studiów zdobył dwukrotnie prestiżową nagrodę kompozytorską im. Giacomo Meyerbeera. Otrzymanie nagrody umożliwiło mu dokonanie podróży po Europie i zapoznanie się ze znanymi środowiskami twórczymi. Max Bruch uważał Nowowiejskiego za jednego ze swych najlepszych uczniów. Kontakty Nowowiejskiego z Bruchem były bliskie i harmonijne, Nowowiejski utrzymywał je długo po zakończeniu studiów. Działał w Berlinie również w środowisku polonijnym, współpracował z polskimi chórami i był organistą w kościele św. Pawła w Moabicie w Berlinie, przy którym działał polski chór.

Nowowiejski utrzymywał również kontakty ze środowiskiem muzycznym w Polsce, m.in. z Emilem Młynarskim, kierownikiem muzycznym Filharmonii w Warszawie. Nawiązał także kontakty ze środowiskiem lwowskim – jego pierwsze występy w Polsce odbyły się we Lwowie. Uprzednio nawiązał Nowowiejski kontakty z polskimi muzykami w 1903 roku w Paryżu. Ściślejsze kontakty Nowowiejskiego z Polską rozpoczęły się w roku 1905, kiedy Nowowiejski przyjechał do Krakowa. W 1906 roku utwory Nowowiejskiego wykonano na koncertach kompozytorskich we Lwowie oraz w Warszawie. Wykonania te wyznaczały ważną datę w artystycznym życiu Nowowiejskiego, stanowiły bowiem początek jego kariery kompozytorskiej.

Jeszcze w czasie studiów skomponował Nowowiejski oratorium „Quo vadis?” do tekstu Henryka Sienkiewicza. Premiera pierwszej wersji odbyła się 4 maja 1906 roku w Usti nad Łabą, premiera wersji ostatecznej w Amsterdamie, 22 października 1909 roku. „Quo vadis?” doczekało się wielu wyknań w Europie i Ameryce. Utwór ten ugruntował międzynarodową sławę Nowowiejskiego jako kompozytora, od czasu Fryderyka Chopina pierwszego kompozytora znanego na obu półkulach.

We wrześniu 1909 roku Nowowiejski objął stanowisko dyrektora Towarzystwa Muzycznego w Krakowie. O jego wyborze decydowały w znacznej mierze liczne znaczące nagrody kompozytorskie. W Krakowie działał jako dyrygent, organizując koncerty symfoniczne o różnym profilu repertuarowym, w tym poświęcone wybitnym kompozytorom polskim i zagranicznym. Na stanowisku dyrektora Towarzystwa Muzycznego w Krakowie pozostawał Nowowiejski przez 5 lat, do 4 kwietnia 1914 roku. Po wybuchu I wojny światowej został powołany do wojska. Po powrocie do życia cywilnego działał w polonijnych środowiskach muzycznych w Berlinie. W sierpniu 1919 roku Nowowiejski przybył do Warszawy. Wziął czynny udział w ruchu plebiscytowym, działając wspólnie z Warmińskim Komitetem Plebiscytowym na rzecz przyłączenia do Polski Mazur i Warmii.

W listopadzie 1919 roku Feliks Nowowiejski sprowadził się na stałe do Poznania. W latach 1920 – 1927 działał jako pedagog w Państwowej Akademii i w Szkole Muzycznej w Poznaniu. Nowowiejski przyczynił się też w sposób znaczny do rozwoju muzyki chóralnej w Polsce. Występował też często jako dyrygent, pianista i organista. Jako organista cieszył się w sposób bezdyskusyjny opinią najlepszego wykonawcy i improwizatora w Polsce. W trakcie swoich wykonań przedstawiał wielki i różnorodny repertuar. Świadczą o tym m.in. programy radiowe. W radio występował Nowowiejski regularnie i często. Działalność Nowowiejskiego została uhonorowana poprzez przyznanie mu m.in. Państwowej Nagrody Muzycznej w 1935 roku oraz w roku 1936 Krzyża Komandorskiego Orderu Polonia Restituta. Otrzymał również godność szambelana papieskiego za swoje kompozycje religijne. W roku 1931 nadano Nowowiejskiemu honorowe członkostwo „The Organ Music Society” w Londynie.

Kompozytor tworzył wiele muzyki różnego gatunku. Wśród jego twórczości można znaleźć m.in. znaną operę „Legenda Bałtyku”, balety o charakterze ludowym, symfonie na orkiestrę, pieśni, muzyką chóralną, koncert fortepianowy, koncert wiolonczelowy oraz muzykę organową.

Po wybuchu II wojny światowej Nowowiejski opuścił Poznań i ukrył się w Krakowie. W Krakowie komponował do chwili, kiedy w końcu 1941 roku dostał wylewu krwi do mózgu, w związku z czym wystąpił u niego częściowy paraliż.

Po wojnie Nowowiejski powrócił do Poznania. Planował wykonanie swoich niektórych dzieł w Filharmonii w Krakowie, na co wskazuje zachowana korespondencja. Wszelkie zamiary przekreśliła jego śmierć 18 stycznia 1946 roku.

Muzyka organowa zajmuje w twórczości Feliksa Nowowiejskiego miejsce ważne i szczególne. Za swoją twórczość organową zdobywał Nowowiejski nagrody międzynarodowe – m.in. na konkursach w Arras w 1911 roku oraz w Paryżu w 1922 roku. W 1931 roku „The Organ Music Society” w Londynie nadano Nowowiejskiemu honorowe członkostwo.

Utwory organowe Nowowiejskiego podzielić można, biorąc pod uwagę ich cechy formalne, na trzy grupy. Do grupy pierwszej zaliczyć należy utwory mniejsze. Należą do nich kompozycje z opusów 2, 7, 8, 9, kompozycje nagrodzone na konkursach w latach 1911 i 1922, fantazje gwiazdkowe zaszeregowane w opusach 9 i 31 oraz inne samodzielne utwory o mniejeszych rozmiarach. Do grupy drugiej zaliczyć należy dziewięć symfonii organowych, stanowiących zestaw traktowany osobno również przez samego Nowowiejskiego, zaszeregowany jako opus 45. Z pisemnej wypowiedzi Nowowiejskiego pochodzi stwierdzenie, że symfonie organowe stanowią jego „testament muzyczny”. Do grupy trzeciej należą cztery koncerty na organy solo opus 56 oraz poemat „In Paradisum” opus 61.

Organowa twórczość Feliksa Nowowiejskiego długi czas pozostawała niezauważona. Ten stan rzeczy wynikał z kilku przyczyn. Pierwszą z nich była niedostępność większości dzieł ze względu na brak wydań. Za życia Nowowiejskiego wydane zostały tylko utwory mniejsze, niereprezentatywne dla jego twórczości organowej. Kontakt z dziełami większymi możliwy był tylko na koncertach i w trakcie audycji radiowych, dokonywanych za życia kompozytora. Do wydań pośmiertnych nie miał Nowowiejski szczęścia. Wydane po wojnie w Polsce przez PWM większe utwory zostały spreparowane w dużym stopniu, z wyraźną szkodą dla ich treści muzycznej i w tej postaci nie mogły służyć jako materiał popularyzujący dzieło kompozytora.

Drugi, bardzo ważny czynnik stanowiło powszechne w latach powojennych w Europie, poza Francją, ogólne negatywne nastawienie do twórczości organowej należącej do nurtu romantycznego. Za właściwą dla organów uznawano prawie wyłącznie muzykę barokową. Do budownictwa organowego wprowadzono styl określany jako neobarok. Ogólna orientacja poglądów była wyraźnie antyromantyczna. Wymienione czynniki wpłynęły na brak zainteresowania muzyką organową Nowowiejskiego.

Obecnie, przy ponownym zwróceniu uwagi na epokę romantyczną oraz dokonaniu rewizji pojęciowych możliwe jest zajęcie obiektywnego stanowiska wobec tej w wysokim stopniu oryginalnej muzyki organowej, związanej nierozerwalnie z muzyką instrumentalną drugiej połowy XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku. Widoczna jest również z dzisiejszej perspektywy ogromna rola Nowowiejskiego jako kompozytora symfonicznej muzyki organowej oraz jego wielkość wyjątkowość na tle europejskim.

W 1994 roku zostało dokonane przez prof. Jerzego Erdmana opracowanie wszystkich dzieł organowych kompozytora, obejmujące 16 tomów.

Informacje o organach

Wirtualne zwiedzanie

Strona parafii archikatedralnej